Το αρχαίο θέατρο της Σπάρτης

Το Αρχαίο Θέατρο βρίσκεται στη Νότια πλευρά του Δυτικού τμήματος της ακρόπολης της Σπάρτης. Πάνω από το μεγαλοπρεπές Θέατρο, και στο υψηλότερο σημείο του λόφου, βρισκόταν το περίφημο Ιερό της Αθηνάς Χαλκιοίκου, της Πολιούχου Θεάς της Σπάρτης.

Δεν γνωρίζουμε εάν υπήρχε στη θέση αυτή Θέατρο κατά την αρχαϊκή εποχή, τότε που ο πολυτάλαντος Σπαρτιάτης Γιτιάδας, ποιητής και γλύπτης, στόλισε το Ναό με χάλκινες πλάκες. Εάν υπήρχε κάποια κατασκευή θα ήταν ακόμη ξύλινη, ή ίσως και να χρησιμοποιούσαν μόνο τη φυσική κλίση της πλαγιάς, όπως έκαναν και οι Αθηναίοι την ίδια εποχή στο Θέατρο του Διονύσου.
Αργότερα, στα κλασσικά χρόνια, υπήρχε σίγουρα κάποια θεατρική κατασκευή, η οποία αναφέρεται από τον Ηρόδοτο σε συνδυασμό με γεγονότα που ανάγονται στα 465πΧ.
Το πέτρινο Θέατρο που βλέπουμε σήμερα κατασκευάστηκε στα Ελληνιστικά χρόνια (1ος αι. πΧ), και αποτελεί σημαντικό παράδειγμα της αρχιτεκτονικής της εποχής αυτής. Λίγο αργότερα, στην εποχή του Αυγούστου, ο πλούσιος Σπαρτιάτης Ευρυκλής, που ήταν προσωπικός φίλος του Αυτοκράτορα και είχε στενές σχέσεις με τη Ρώμη, προσέφερε στην πόλη μαζί με πολλές άλλες ευεργεσίες και μία καινούργια μαρμάρινη σκηνή. Πριν τελειώσει ο αιώνας, ο Αυτοκράτορας Βεσπασιανός (69- 79μ.Χ.) δώρισε στη Σπάρτη μια άλλη μεγαλύτερη και λαμπρότερη σκηνή, η οποία με διάφορες βέβαια αλλαγές, έμελλε να χρησιμοποιηθεί μέχρι το τέλος του αρχαίου κόσμου, την εποχή του Αυτοκράτορα Θεοδοσίου (379- 395μΧ). 

Όταν στο τέλος του 3ου μ.Χ. αιώνα, η ακρόπολη της Σπάρτης οχυρώθηκε με ισχυρό τείχος για να αντιμετωπίσει τις επιδρομές των βαρβάρων Ερούλων, το Θέατρο συμπεριλήφθηκε στο κάστρο αυτό, και ίσως να συνέχισε να λειτουργεί για λίγο. Αργότερα εγκαταλείφθηκε, καταστράφηκε και καλύφθηκε από μικρά βυζαντινά σπίτια, αλλά το χαρακτηριστικό σχήμα του κοίλου αναγνωριζόταν πάντα εύκολα. Πολλοί ξένοι περιηγητές και διανοούμενοι ταξιδιώτες εντυπωσιάστηκαν από το μέγεθος των αναλημματικών τοίχων, που σώζονταν σε μεγάλο ύψος μέχρι το 19ο αιώνα, όταν μεγάλο μέρος τους διαλύθηκε και μαζί με άλλες πέτρες από τα εδώλια έγιναν οικοδομικό υλικό για να κτιστούν στα σπίτια της νέας Σπάρτης.


Η Ορχήστρα του Θεάτρου.
Η ορχήστρα του Θεάτρου έχει σχήμα πετάλου, και οι δύο πάροδοι είναι ευθείες, αρχιτεκτονικά στοιχεία χαρακτηριστικά της ελληνιστικής εποχής. Αντίθετα, στο κέντρο του κοίλου υπάρχει κερκίδα κατά τα κλασσικά πρότυπα και όχι σκάλα όπως συνηθίζεται από τα ελληνιστικά χρόνια και μετά. Στην περιφέρεια της ορχήστρας υπάρχει ο εύριπος, δηλαδή χαντάκι, όπως και το μεγάλο χαντάκι στη Χαλκίδα, τον περιμετρικό αγωγό αποχέτευσης των όμβριων που συγκεντρώνονται σε κάθε βροχή από το στεγανό χώρο του κοίλου.
Είναι πιθανό η ορχήστρα του Θεάτρου να χρησιμοποιείτο και για άλλες εκδηλώσεις που απαιτούσαν μεγαλύτερο χώρο, όπως είναι οι αγώνες της σφαίρας (ένα είδος χόκεϊ) και οι γυμνοπαιδειαί των Υακινθίων, οπότε η σκηνή ίσως εμπόδιζε και γι’ αυτό απομακρυνόταν. Είχαν κατασκευάσει δηλαδή οι αρχαίοι Σπαρτιάτες ένα χώρο πολλαπλών χρήσεων, μια λύση συνδυαστική και οικονομική. Παράλληλα η Δυτική πάροδος δεν εχρησιμοπιοιείτο (αφού εκεί τοποθετήθηκε πρώτα η Σκηνοθήκη και μετά το Νυμφαίο) ενώ αντίθετα η Ανατολική ήταν προσβάσιμη από μια κεντρική λεωφόρο, και γι’ αυτό και θεωρήθηκε περιοχή κατάλληλη για τη δημόσια αναγραφή τιμητικών επιγραφών. Κατά περίεργο τρόπο οι επιγραφές συνεχίζονται και στην ορχήστρα, στα μάρμαρα του ευρίπου, ενώ μερικές έχουν χαραχθεί στη βάση της σκάλας του διαζώματος.

Το Κοίλο του Θεάτρου
Γύρω από την ορχήστρα υπάρχει η προεδρία, η πρώτη σειρά καθισμάτων, η οποία προοριζόταν για τους επισήμους και αποτελείται από άνετους πολυθέσιους θρόνους, στολισμένους με λεοντοπόδαρα. Το μαρμάρινο Κοίλον μετά την Προεδρία είχε 30 σειρές εδωλίων στο κάτω τμήμα και άλλες 17 στο επιθέατρο, πάνω από το διάζωμα. Οι σκάλες που χώριζαν τις κερκίδες ήταν 10 κάτω και 17 στο πάνω μέρος. Υπολογίζεται ότι χωρούσε 16.000 θεατές, δηλαδή τα τρία τέταρτα των κατοίκων της σημερινής Σπάρτης. Η πρόσβαση στο διάδρομο ανάμεσά στα δύο μέρη, το διάζωμα, ένα διάδρομο πλάτους 1,80 μέτρων γινόταν από μία μεγάλη εξωτερική κλίμακα από την Ανατολική πάροδο. Το κάτω διάζωμα, το κυρίως θέατρο, αποτελείται από 9 κερκίδες, ενώ το πάνω, το επιθέατρον, που είναι μεγαλύτερο έχει 18 κερκίδες. Οι ακραίες κερκίδες δεν έχουν το κανονικό τριγωνικό σχήμα της σφήνας, παρά η μία τους πλευρά είναι κομμένη για να προσαρμοστούν στο σχήμα της ευθείας παρόδου. Το κεντρικό τμήμα του κοίλου ακουμπά στο λόφο, αλλά για τις πτέρυγες έχουν κατασκευαστεί τεράστιοι αναλημματικοί τοίχοι, οι οποίοι αποτελούν μοναδικό τεχνικό επίτευγμα. Το κενό που δημιουργήθηκε ανάμεσα στους αναλημματικούς τοίχους των παρόδων, τον εξωτερικό αναλημματικό τοίχο και έναν εσωτερικό, ενισχυτικό, έχει γεμιστεί με απλές πλίθρες, στεγνωμένες στον ήλιο, για να είναι η κατασκευή ελαφρύτερη. Επιπλέον το κοίλο του Θεάτρου της Σπάρτης έχει κατασκευαστεί με μεικτή τεχνική, χαρακτηριστική της ικανότητας αφομοίωσης των πρώιμων Ρωμαϊκών χρόνων. Έχει χρησιμοποιηθεί τοπικός ασβεστόλιθος και μάρμαρο από τον Ταΰγετο, πάνω σε θεμέλια από ρωμαϊκή τσιμεντοκονία. Αυτό το νέο, ισχυρό υλικό χρησιμοποιήθηκε για την εύκολη, φθηνή και γρήγορη κατασκευή της θεμελίωσης, και στη συνέχεια επενδύθηκαν με πέτρες, (ασβεστόλιθο ή μάρμαρο) ακολουθώντας την τυπική και ήδη τότε παραδοσιακή ελληνική αρχιτεκτονική. Σήμερα, επειδή έχει χαθεί το πάνω μέρος του Θεάτρου (τη μορφή του οποίου δεν γνωρίζουμε) και τα νερά εισρέουν στο εσωτερικό του οικοδομήματος, ανάμεσα στο φυσικό λόφο, το πρόσθετο κτιστό τμήμα έχει αποκολληθεί από το φυσικό λόφο και οι τοίχοι των παρόδων παρουσιάζουν ελαφρά κλίση.
Δεν μας είναι γνωστή η μορφή που θα μπορούσε να είχε το πάνω μέρος του Θεάτρου. Το μόνο στοιχείο που διαθέτουμε είναι ένας κύκλος χαραγμένος στην τελευταία σειρά εδωλίων, λίγο κάτω από το Ιερό της Αθηνάς. Αυτός δεν μπορεί να είναι παρά μόνο η βάση κίονα, ο οποίος δεν μπορεί να στέκει εκεί μόνος του. Είτε πρόκειται για ένα μνημειακό πρόπυλο που ένωνε το Ιερό με το Θέατρο, ή το πιθανότερο πρόκειται για μια συνεχή κιονοστοιχία, μια στοά που κάλυπτε όλο το πάνω μέρος του Θεάτρου. Η στοά είχε πλάτος περίπου 5 μέτρα, και οι κίονες ήταν δωρικοί, με κατώτερη διάμετρο 60 εκατοστά και ύψος που υπολογίζεται σε 4,80 μέτρα. Η διαμόρφωση αυτή θα διαμόρφωνε με κομψότητα το πλάτωμα στο πάνω μέρος του κοίλου εξασφαλίζοντας παράλληλα την απαραίτητη στεγανοποίηση του οικοδομήματος. Παρόμοια στοά υπήρχε πιθανόν στο Θέατρο της Μυτιλήνης και στα μεγάλα Θέατρα που κτίστηκαν στη Ρώμη την εποχή εκείνη, από τα οποία σώζεται μόνο ένα μικρό μέρος του Θεάτρου του Μαρκέλλου.


Οι πάροδοι του Θεάτρου
Στη Δυτική πάροδο υπήρχε η σκηνοθήκη, όπου αποθηκεύονταν τα σκηνικά ή και ολόκληρη η ξύλινη σκηνή, η οποία εκινείτο πάνω σε τροχιές με ρόδες. Η πρόσβαση στην πλευρά εκείνη εμποδιζόταν από την ύπαρξη της σκηνοθήκης και αργότερα με το Νυμφαίο. Ίσως η πρόσβαση να γινόταν από εξωτερικό διάδρομο που οδηγούσε στο διάζωμα από το πλάι του Ιερού της Χαλκιοίκου. Μετά την κατασκευή της μεγάλης μαρμάρινης ελληνιστικής σκηνής, με τα τούβλα της άχρηστης πια σκηνοθήκης κατασκευάστηκε στη θέση της ένα Νυμφαίο, δηλαδή ένα συντριβάνι, με δεξαμενή, λεκάνες και αναβρυτήρια. Η κατασκευή του Νυμφαίου σημαίνει ότι η πρόσβαση της παρόδου δεν μπορούσε να αποκατασταθεί και το ερείπιο της σκηνοθήκης έπρεπε να αναπλασθεί σε κάτι ωραίο- αν και καθόλου χρήσιμο κτίσμα.
Η ανατολική πάροδος αποτελούσε την κατάληξη μίας μεγάλης κεντρικής λεωφόρου που πέρναγε μπροστά από τα κτήρια της ακρόπολης, μέχρι το κυκλοτερές οικοδόμημα και τη Ρωμαϊκή Στοά στην Ανατολική άκρη της ακρόπολης, και χώριζε τα μεγάλα Δημόσια κτήρια της ακρόπολης από τα σπίτια της πόλης. Αποτελούσε σημαντική αρτηρία της Ρωμαϊκής Σπάρτης, διότι, όπως αναφέραμε παραπάνω, στον τοίχο αυτό χαράκτηκαν πολλά επίσημα ψηφίσματα προς τιμήν σημαντικών Σπαρτιατών. Οι επιγραφές αυτές αρχίζουν να χαράζονται μετά την ανέγερση της μεγάλης ρωμαϊκής σκηνής, η οποία κατασκευάστηκε πιθανόν με έξοδα του αυτοκράτορα Βεσπασιανού στα 78 μΧ. Αξίζει να σημειωθεί ότι στη Σπάρτη κατά την ρωμαϊκή εποχή υπήρχαν τοπικά αξιώματα (πατρονόμοι, γυναικονόμοι, αγορανόμοι), ενώ διατηρήθηκαν και παραδοσιακοί τίτλοι όπως οι Έφοροι.
Η σκηνή του Θεάτρου 1
Το Θέατρο της Σπάρτης είναι ένα από τα ελάχιστα αρχαία Θέατρα που σώζουν λείψανα μιας κινητής ξύλινης σκηνής, η οποία εμετακινείτο ολόκληρη και φυλασσόταν σε ένα μεγάλο υπόστεγο που κατελάμβανε όλο σχεδόν το χώρο της μιας παρόδου, στη Σκηνοθήκη. Η ύπαρξη σκηνοθήκης στη Σπάρτη έγινε γνωστή από την πρώτη κιόλας ανασκαφή στην περιοχή, όταν βρέθηκαν τούβλα με τη σφραγίδα σε δωρική διάλεκτο «ΣΚΑΝΟΘΗΚΑΣ». Τα τούβλα για την κατασκευή του κτιρίου ήταν ειδική παραγγελία, και μάλιστα κρατική περιουσία, και είχαν σφραγιστεί για να μην κλαπούν και χρησιμοποιηθούν αλλού. Σφραγισμένα τούβλα και κεραμίδια είναι γνωστά από πολλά μέρη της χώρας, και από την ίδια τη Σπάρτη, με το όνομα του εργολάβου (του «εργώνα») που τα κατασκεύασε και το όνομα του βασιλιά ή του άρχοντα που τα παρήγγειλε.
Τα λείψανα της κινητής σκηνής στη Σπάρτη συνίστανται σε δύο διαφορετικές κατασκευές: το κτήριο όπου φυλασσόταν και τις τροχιές πάνω στις οποίες εμετακινείτο κατά τη διάρκεια των παραστάσεων. Όλα αυτά τα λείψανα εντοπίστηκαν μετακινημένα ή καλυμμένα από τις μεταγενέστερες κατασκευές της ρωμαϊκής σκηνής που κατέλαβε το χώρο μπροστά από την ορχήστρα. Όπως έχουμε ήδη αναφέρει, στη θέση της άχρηστης σκηνοθήκης σήμερα βλέπουμε τα λείψανα ενός ρωμαϊκού Νυμφαίου, ενός διακοσμητικού σιντριβανιού, για το κτίσιμο του οποίου έχουν χρησιμοποιηθεί τα σφραγισμένα τούβλα της αρχικής κατασκευής.

Η πρώτη λίθινη σκηνή
Η πρώτη λίθινη σκηνή, η οποία ακολούθησε την καταστροφή της ξύλινης κινητής, ήταν δωρικού ρυθμού και είχε υπερυψωμένο προσκήνιο ακολουθώντας τον συνηθισμένο τύπο της εποχής εκείνης. Η προσεκτική ανασκαφή της θεμελίωσης της σκηνής αυτής μας απέδωσε στοιχεία που χρονολογούν την κατασκευή αυτή, η οποία δεν σώζεται πια, στο δεύτερο μισό του 1ου οχ αιώνα, γύρω στα 30- 20 οχ, την εποχή που έζησε ο πλούσιος Φαιός Ιούλιος Ευρυκλής, διοικητής της Σπάρτης, προσωπικός φίλος και προστατευόμενος του Αυτοκράτορα Αυγούστου. Σε αυτόν πρέπει να αποδοθεί και η κατασκευή του Κοίλου, το οποίο όπως έχουμε ήδη αναφέρει ανήκει σε αρχιτεκτονικό τύπο της εποχής αυτής. Τα περισσότερα αρχιτεκτονικά μέλη της δωρικής σκηνής έχουν εντοπιστεί σπασμένα σε μικρά κομμάτια και χρησιμοποιημένα ως απλό οικοδομικό υλικό.
Τα σωζόμενα αρχιτεκτονικά μέλη, σκαλισμένα σε καλής ποιότητας τοπικό μάρμαρο, χωρίζονται σε δύο ομάδες. Μια σειρά κιόνων με ύψος 5,50 μέτρα, με τρίγλυφα, απλές ακόσμητες μετόπες και δωρικό γείσο, πρέπει να ανήκει στη σκηνή αυτή καθαυτή. Μια άλλη ομάδα θραυσμάτων, μικροτέρου μεγέθους, χαρακτηρίζεται από γείσο που μιμείται τον κορινθιακό ρυθμό με την προσθήκη ανάγλυφης φυτικής διακόσμησης. Αυτά ίσως ανήκουν στον πάνω όροφο της σκηνής, ή μια στοά στα παρασκήνια, ή ίσως και το προσκήνιο. Δεν μπορούμε να προσδιορίσουμε με ακρίβεια τη μορφή που είχε η υπόλοιπη σκηνή κατά την πρώιμη αυτή ρωμαϊκή φάση. Και γι’ αυτή τη φάση, μόνο η συνέχιση της ανασκαφικής έρευνας μπορεί να μας δώσει στοιχεία για να προχωρήσουμε σε πλήρη αποκατάσταση της μορφής που είχε το Θέατρο και η σκηνή την εποχή αυτή.
Η σκηνή του Θεάτρου 3
Στην ανασκαφή βρέθηκαν πεσμένα τα περισσότερα από τα αρχιτεκτονικά μέλη της τελευταίας φάσης της σκηνής. Αυτή είναι κορινθιακού ρυθμού, διώροφη και ύψους 10- 12 μέτρων, αν και στα ευρήματα εντοπίζονται πολλά διαφορετικά μεγέθη, ποικιλία η οποία πρέπει να αποδοθεί σε αντίστοιχα οικοδομήματα ή ανάλογες φάσεις επισκευής της σκηνής. Στο επιστύλιο αυτής της σκηνής έχει χαραχθεί επιγραφή που χρονολογείται ακριβώς στα 78 μΧ και αναφέρεται στη δωρεά του οικοδομήματος από τον αυτοκράτορα Βεσπασιανό προς τους Λακεδαιμονίους. Η σκηνή ήταν όπως ήδη είπαμε διώροφη, κορινθιακού ρυθμού στο κάτω και πιθανόν περγαμηνού ρυθμού στο πάνω μέρος. Οι κίονες του κάτω ορόφου είχαν ύψος 5 μέτρα, ενώ οι κίονες του πάνω κάτι λιγότερο. Για να διασπάται η ομοιομορφία των μεγάλων κιονοστοιχιών, οι πόρτες της σκηνής προς την ορχήστρα είχαν διακοσμηθεί με ναϊσκόμορφες κατασκευές που προεξείχαν. Οι βάσεις των κιόνων των προεξοχών αυτών σώζονται και οι έξι στη θέση τους, πράγμα που θα βοηθήσει πολύ σε πιθανή αναστύλωση στο μέλλον. Οι τεράστιοι μονολιθικοί κίονες είναι φτιαγμένοι από γρανίτη της Τροίας, ενώ τα κιονόκρανα από λευκό πεντελικό μάρμαρο. Στο κέντρο της σκηνής είχαν ίσως τοποθετηθεί λευκοί κίονες με ραβδώσεις ή οι εντυπωσιακοί κίονες με την ελικοειδή διακόσμηση και τα ανάγλυφα φύλλα, που θυμίζουν την μπαρόκ αρχιτεκτονική της Μικράς Ασίας.

inspa.gr